دانشنامه

دانشنامه یا دایرةالمعارف، مجموعه یا گردایهٔ نوشتاری جامع و فشرده‌ای است که شامل اطلاعاتی دربارهٔ همهٔ شاخه‌های دانش یا شاخهٔ مشخصی از دانش است. دانشنامه نباید با لغتنامه اشتباه شود: در حالی که لغت‌نامه‌ها به معنی هر یک از سرمدخل‌هایش که معمولاً یک واژه هستند می‌پردازند، دایرةالمعارف‌ها حاوی اطلاعاتی دربارهٔ سرمدخل‌هایشان هستند. البته در مواردی مرز این دو روشن نیست و کتاب‌هایی (مثلاً لغتنامهٔ دهخدا) بین این دو هستند.

برای فهرستی از دانشنامه‌های مهم تاریخ، فهرست دانشنامه‌ها و فهرست دانشنامه‌های فارسی را ببینید.نخستین دایره‌المعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبه متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دایره‌المعارف امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود. اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دایره‌المعارف" اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دایره‌المعارف به همت سپئوسیپوس (۳۳۸ ق. م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن بازمانده‌است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سده اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو[۲] بود که دایره‌المعارفی در علوم انسانی با عنوان>آثار عتیق ربانی و انسانی<شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده است' احتمالاً اولین کسی که سعی کرد دانش بشر را در کتابی جمع کند، پلینی بزرگ (در کتاب ۳۷ جلدی تاریخ طبیعی) یا ارسطو بود.[۱] پس از آن‌ها، هم در جهان غرب و هم در مشرق‌زمین تلاش‌هایی برای این کار صورت گرفت که از جمله اولینِ آنها می‌توان از کتاب اشتقاقات ایسیدوروس سویلی در قرن هفتم میلادی و کتاب مفاتیح العلوم محمد بن احمد خوارزمی نام برد. همچنین از دیگر دانشنامه‌های دوران گذشته، دانشنامه علایی را می‌توان نام برد که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علمِ منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین). در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد«دایرةالمعارف». دایرةالمعارف فارسی ۱:‏ صص ۹۵۷‐۹۵۸. (۱۳۸۱، چاپ سوم). به سرپرستی مصاحب، غلامحسین، تهران: امیرکبیر، کتابهای جیبی. ISBN 964-303-045-8.

مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی، تهران: مؤسسهٔ پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ISBN 964-379-044-4.

دورانت، ویل. تاریخ تمدن جلد ۱۱ (عصر ولتر). شرکت انتشارات علمی فرهنگی چاپ چهارم، ۱۳۷۴.

وسل، ژیوا، دایرةالمعارفهای فارسی، ترجمهٔ محمدعلی امیرمعزی، انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۶۸.

مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۴..